Do końca 2009 r. na terenie powiatu Dzierżoniów działało dwóch przewoźników:

Sudecka Komunikacja Autobusowa (firma prywatna) realizująca przewozy głównie na terenie gminy Dzierżoniów) i Zakład Komunikacji Miejskiej w Bielawie (podmiot komunalny) realizujący przewozy głównie na terenie gminy Bielawa.

Pasażer miał do dyspozycji różnorodny tabor, często niewygodny, nieekologiczny (ZKM - stare autobusy, SKA - głównie busy),

Funkcjonowały różne rodzaje biletów (w zależności od przewoźnika - bilet czerwony lub niebieski, pomyłka traktowana była jako przejazd bez biletu) i różne rodzaje ulg i zwolnień.

Występowały również problemy w zakresie dostępności oferowanej usługi:

• autobusy obu przewoźników kursowały na tych samych trasach, obowiązywały różne bilety,
• w kolejnych latach różni przewoźnicy wygrywali przetargi i zamieniali się rolami dezorientując pasażerów,
• rozkłady jazdy nie były uzgadniane między przewoźnikami, godziny przejazdów dublowały się, a w niektórych godzinach nie było ich wcale.

Przyjęte rozwiązania charakteryzowały się też niską efektywnością kosztową. Każda gmina, na terenie której kursował dany przewoźnik, ponosiła inny poziom dopłat, nieadekwatny do liczby przejechanych przez niego kilometrów. Dublowanie przejazdów powodowało wysokie koszty, niewspółmierne do osiąganej jakości usługi.

Stawki dopłat do wozokilometra komunikacji lokalnej i miejskiej w powiecie dzierżoniowskim w 2009 r. (zł/wozokilometr) przedstawia poniższa tabela.

Stawki dopłat do wozokilometra komunikacji lokalnej i miejskiej w powiecie dzierżoniowskim w 2009 r. (zł/wozokilometr). Źródło: UM Dzierżoniów

	Stawka dopłat (zł/wozokilometr)
Gmina Bielawa	1,71
Gmina Dzierżoniów	1,58
Gmina wiejska Dzierżoniów	0.70
Gmina Pieszyce	0,88
Gmina Piława	1,15
Gmina Niemcza	0,75
Gmina Stoszowice (powiat Ząbkowice)	0,72

Brak było podmiotu monitorującego łączną liczbę zrealizowanych wozokilometrów na terenie powiatu przez obu przewoźników. Każda gmina rozliczała się z przewoźnikiem odrębnie.

Podsumowując, stan usług dostępnych mieszkańcom gmin powiatu dzierżoniowskiego był wysoce niezadowalający w każdym z tych 4 wymiarów analizy. Poprawa tej sytuacji (w tym przede wszystkim zapewnienie satysfakcjonującej dostępności i jakości usługi) legła u podstaw inicjatywy reorganizacji komunikacji na terenie gmin, poprzez integrację zarządzania usługą.

Integracja zarządzania usługą publicznego transportu zbiorowego na terenie gmin powiatu dzierżoniowskiego została wypracowana przez komisję powołaną z inicjatywy Burmistrza Dzierżoniowa, a wdrożona w formie bilateralnych porozumień międzygminnych w trybie artykułu 74 ustawy o samorządzie gminnym. Rozwiązanie miało poprawić parametry tych usług w każdym z 4 wymiarów, choć nie sformułowano wówczas konkretnych celów. Jedynie poprzez analizę zmiany wskaźników można dziś odczytać i zinterpretować efekty. Ówczesny Burmistrz Dzierżoniowa podkreśla, że oczekiwano poprawy w zakresie dostępności, jakości usługi oraz efektywności kosztowej.

Od początku 2010 roku weszły w życie porozumienia między gminami Bielawa, Dzierżoniów, Pieszyce, Piława Górna, Niemcza, Stoszowice i miastem Dzierżoniów, na podstawie których poszczególne gminy zleciły gminie Bielawa zorganizowanie transportu lokalnego. Komunikacją objęto prawie cały powiat dzierżoniowski (bez gminy Łagiewniki, która nie była zainteresowana ze względu na swoje położenie) i jedną gminę z powiatu ząbkowickiego - Stoszowice.

Założenia zawartych porozumień

Porozumienie wyłania jednego operatora, jakim od stycznia 2010 roku jest gmina Bielawa. Do jej zadań należy opracowywanie rozkładów jazdy, kontrola jakości usług, dystrybucja i kontrola biletów oraz kontrola linii komunikacyjnych. Porozumienie przewiduje też, że lokalizacja przystanków i utrzymanie infrastruktury przystankowej należy do poszczególnych gmin w uzgodnieniu z gminą Bielawa. Operatorowi powierzono również sprawy związane z wydawaniem zezwoleń na wykonywanie przewozów regularnych na liniach objętych porozumieniem oraz organizowanie przetargów na obsługę tych linii. Wprowadzono w efekcie jednakowe bilety na obszarze powiatu, jednakowe ulgi i zwolnienia opłat za przejazdy, optymalizację linii i jednakowe dopłaty gmin.

Operator

Organizację lokalnej i miejskiej komunikacji publicznej na obszarze gmin objętych porozumieniami powierzono gminie Bielawa. Wybór nie był przypadkowy, Bielawa w odróżnieniu od Dzierżoniowa była już operatorem w ograniczonym zakresie, obejmującym obsługiwane przez siebie linie od 1995 r., kiedy utworzono tam stanowisko ds. komunikacji miejskiej. Wykorzystując te doświadczenia w Urzędzie Miasta Bielawy zorganizowano samodzielny referat Zarządu Komunikacji Miejskiej (ZKM).

ZKM organizuje dystrybucję biletów, prowadzi przetargi mające wyłonić przewoźnika jak również firmę kontrolującą bilety. Do zadań operatora należy układanie rozkładów jazdy i prawo do rozliczania zadań przewozowych. ZKM dysponuje do realizacji tych zadań dwoma dedykowanymi systemami informatycznymi. Każdy autobus realizujący przewozy jest wyposażany w GPS i na bieżąco w systemie informatycznym można ustalić jego pozycję, kontrolując wyjazdy w trasę i punktualność. Rozwiązanie to pozwoliło na dochodzenie roszczeń od przewoźnika i zwrot niedoszłemu pasażerowi za koszty przejazdu taksówką w przypadku braku przewozu lub jego opóźnienia. Mając takie narzędzie łatwo ustalić, czy wina leży po stronie przewoźnika i obciążyć go kosztami.

Bilety okresowe i jednorazowe można zakupić w bielawskim i dzierżoniowskim urzędzie miasta. Od stycznia 2010 r. wprowadzono również możliwość zakupu biletów przez Internet.

Wszystkie autobusy wyposażone są też w biletomaty, zainstalowano również 13 sztuk biletomatów na niektórych przystankach.

Przetargi

W wyniku zorganizowanych przez ZKM trzech przetargów na obsługę linii komunikacyjnych na okres 8 lat wyłoniono dwóch dużych i jednego małego przewoźnika. Wyodrębniono trzy obszary komunikacyjne. Linie 2, 60, 30, 31, 35, 36, A Bielawa, A, B Dzierżoniów obsługuje PKS Dzierżoniów - 1 067 050 km rocznie, linie 1, 5, 6, 21, 45, 46, 49 obsługuje SKA Dzierżoniów - 1 158 608 km rocznie, a linie 15, 16, 22 firma Usługi Przewozowe K. Gajda - 355 400 km rocznie. W odrębnym przetargu wyłoniono również zewnętrzną firmę kontrolerską i podpisano z nią umowę na 3 lata. System ten zachowano w całym opisywanym okresie.

Po upływie 8 lat w kolejnych przetargach wyłoniono jednego przewoźnika do obsługi wszystkich trzech obszarów komunikacyjnych - konsorcjum firm PPUH Kłosok Andrzej Kłosok z Żor i A21 Sp. z o.o. z Żor. Określono też na nowo liczbę kilometrów w poszczególnych obszarach. W obszarze pierwszym na 981 760 km, w obszarze drugim na 1 067 000 km, a w obszarze trzecim na 468 000 km.

Dotychczasowi przewoźnicy (w latach 2010 - 2017) wykorzystywali bardzo różnorodny tabor liczący 44 autobusy i busy w wieku od 8 do nawet 26 lat. Obecnemu przewoźnikowi wystarcza 31 nowoczesnych, niskopodłogowych autobusów marki SOR NB12. Autobusy te spełniają normę emisji spalin euro 6.

W rezultacie wdrożenia dobrej praktyki osiągnięto cele jakościowe, w zakresie dostępności i cele efektywnościowe.

Początkowo, po wdrożeniu usługi w latach 2010 - 2017 tabor używany przez przewoźników był nieekologiczny, w różnym stopniu zużycia, w wieku od 8 do 26 lat (średni wiek taboru wynosił 20 lat), mało komfortowy. Porównując do sytuacji sprzed 2010 r., nic się nie zmieniło.

W zakresie poprawy jakości znacznie podniesiono komfort podróżowania i ograniczono emisję spalin dopiero po 2018 r., po rozstrzygnięciu drugiego przetargu. Nowy przewoźnik wykonuje usługę wykorzystując 31 nowoczesnych niskopodłogowych autobusów marki SOR NB12. Autobusy te spełniają normę emisji spalin euro 6. Wszystkie autobusy są nowe, wyprodukowane w 2017 roku.

Poprawiła się też znacznie dostępność komunikacji dla pasażerów: wprowadzono optymalne rozkłady jazdy, jednakowe bilety na wszystkie linie, jednolity system ulg i zwolnień z opłat, wprowadzono jednolity system sprzedaży biletów, wszystkie autobusy wyposażono w biletomaty, zamontowano 13 biletomatów na niektórych przystankach, wprowadzono możliwość nabycia biletów przez Internet.

W zakresie realizacji celów efektywnościowych zoptymalizowano liczbę realizowanych przewozów.

Poniższa tabela przedstawia liczbę zrealizowanych przewozów w wozokilometrach w latach 2010 - 2019 i liczba wozokilometrów na mieszkańca w latach 2010 - 2018 (wskaźniki SMUP).

Rok	Liczba wykonanych wozokilometrów	Liczba wykonanych wozokilometrów na mieszkańca
2010	2.797.546,60	26,86
2011	2.766.765,12	26,67
2012	2.624.217,90	25,40
2013	2.563.760,60	24,99
2014	2.568.664,10	25,17
2015	2.605.572,60	25,72
2016	2.602.723,97	25,87
2017	2.555.504,86	25,53
2018	2.482.791,52	24,98
2019	2.493.553,08

Źródło: UM Bielawa (do obliczeń przyjęto liczbę mieszkańców gmin sygnatariuszy umów dotyczących organizacji komunikacji lokalnej na obszarze powiatu Dzierżoniów i gminy Stoszowice, z wyłączeniem gminy Łagiewniki)

Poprzez wdrożone działania osiągnięto poprawę efektywności kosztowej, wyrażającą się m.in.

- w stosunkowo niskiej stawce za wozokilometr, która mimo wzrostu kosztów przez 10 lat nie zmieniała się w sposób znaczący,

(Poniższa tabela przedstawia stawki wozokilometra płacone przewoźnikom w wybranych latach z okresu 2010 - 2019 i stawkę prognozowaną na rok 2020)

	I Obszar komunikacyjny	II Obszar komunikacyjny	III Obszar komunikacyjny
2010	3,7900	3,8500	3,7700
2011	3,9300	3,9900	3,9100
2012	4,1000	4,1616	4,0808
2013	4,2517	4,3156	4,2310
2014	4,2876	4,3545	4,2691
2018	4,5792	4,6656	4,5684
2019	4,7953	4,8848	4,7840
2020	4,9900	5,0800	4,9600

Źródło: UM Bielawa

- w relatywnie niskich dopłatach do wozokilometra, mimo wzrastających kosztów i wyeksploatowanym taborze o średniej wieku 20 lat (do końca 2017 r.), co obrazuje poniższa tabela.

Rok	Stawka dopłat do wozokilometra w zł
2010	1,6684
2011	1,8647
2012	1,8939
2013	2,1600
2014	2,2033
2015	2,4207
2016	2,3978
2017	2,5196
2018	2,6886
2019	2,8745

Źródło: UM Bielawa

- w osiągniętych wpływach z biletów przy malejącej liczbie mieszkańców na obszarze działania komunikacji.

Wpływy z biletów:

• 2010 r. - ok. 4 784 000 zł,
• 2014 r. - ok. 5 400 000 zł.
• 2019 r. - ok. 5 800 000 zł.

Szacowana liczba pasażerów korzystających z komunikacji:

• 2014 r. - 5 400 000 osób,
• 2019 r. - 5 100 000 osób

Populacja mieszkańców powiatu dzierżoniowskiego (z wyłączeniem gminy Łagiewniki) i gminy Stoszowice (powiat ząbkowicki):

- 2014 - 102 045 (dane GUS)

- 2018 - 99 403 (dane US Wrocław).

Wysokość pokrycia wydatków przez wpływy z biletów maleje, ponieważ ceny biletów rosną wolniej niż koszty obsługi linii, np. w 2010 r. to ok. 55%, a w 2014 r. już ok. 49%.

Poniższa tabela przedstawia ceny biletów jednorazowych w odniesieniu do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej w % w latach 2010 - 2019 (wskaźnik SMUP).

Rok	Cena biletu jednorazowego	Cena biletu jednorazowego w odniesieniu do przeciętnego wynagrodzenia brutto w %
2010	2 zł	0,062
2011	2,20 zł	0,064
2012	2,40 zł	0,068
2013	2,40 zł	0,066
2014	2,40 zł	0,063
2015	2,40 zł	0,061
2016	2,40 zł	0,059
2017	2,40 zł	0,056
2018	2,40 zł	0,052
2019	2,60 zł	0,053

Źródło: UM Bielawa (przyjęto ceny biletów w granicach administracyjnych miejscowości)

Realizując cele efektywnościowe uporządkowano również kwestię dopłat do tzw. wozokilometrów. Obecnie każda gmina płaci jednakową stawkę za każdy przejechany kilometr na jej terenie przez jeden autobus. Przyjęcie zasady równego pokrywania kosztów przez wszystkich odbiorców usług umożliwia dość precyzyjne zaplanowanie środków na komunikację przez poszczególne gminy w budżetach na następny rok.

Analiza danych ex-post potwierdza wniosek, że realizacja tego rozwiązania przyniosła wymierne korzyści, mimo że nie określono wówczas szczegółowych celów ilościowych.

Wskaźniki wykorzystywane do monitorowania usług komunikacji miejskiej i lokalnej, opisanych w niniejszym tekście, prezentowane są w portalu SMUP w części dedykowanej Obszarowi Usług "Drogownictwo i Transport". Analizowane w kontekście jakości, dostępności, ilości i efektywności kosztowej, pozwalają umieścić przykład organizacji komunikacji miejskiej i lokalnej w Dzierżoniowie, Bielawie i powiecie dzierżoniowskim w bazie dobrych praktyk wartych polecenia.

Warto przypomnieć, że portal smup.gov.pl pozwala na dokonywanie porównań kluczowych parametrów agregowanych na poziomie gminy z podobnymi jednostkami samorządu z grupy porównawczej na terenie kraju. Opisana praktyka bez wątpienia pozytywnie wpłynie na te parametry.

Jednostka zarządzająca komunikacją lokalną w powiecie dzierżoniowskim (ZKM) zatrudniała w 2010 roku, na starcie opisywanego rozwiązania, 3 osoby na etacie i 1 na umowie zleceniu. W 2019 r. zatrudnia 4 osoby na etacie i 1 na umowę zleceniu.

Roczny budżet jednostki obejmujący pełne koszty uruchomionej komunikacji wynosił w 2010 r. 10,5 mln zł. Planowany budżet na 2020 r. to kwota 12,8 mln zł.

Dopracowanie systemu komunikacji miejskiej i lokalnej w powiecie dzierżoniowskim trwało cztery lata. Tyle czasu pracowała komisja złożona z przedstawicieli gmin (2005-2009), przygotowując spójne prawnie i organizacyjnie rozwiązanie. Doświadczenia te powinny zainteresować szczególnie te gminy i powiaty, na obszarze których funkcjonuje transport miejski i lokalny, organizowany i zarządzany przez różne podmioty i obsługiwany przez różnych przewoźników.

Wprowadzenie opisywanej innowacji wymaga podjęcia następujących kroków:

1. Podpisanie porozumienia między poszczególnymi gminami i wyłonienie jednego wspólnego operatora (w przypadku powiatu dzierżoniowskiego tą rolę spełnia gmina Bielawa).
2. Przekazanie operatorowi odpowiedniego zakresu kompetencji: do organizacji komunikacji miejskiej czy lokalnej na danym obszarze, organizacji przetargów na obsługę poszczególnych linii.
3. Przeznaczenie odpowiedniego budżetu na organizację i prowadzenie usług transportu lokalnego poprzez system dopłat do tzw. „wozokilometra", jednakowo obciążających gminy.
4. Odpowiednie wyposażenie operatora w dedykowane systemy informatyczne, urządzenia GPS do montażu w autobusach przewoźników lub inny efektywny system nadzoru.
5. Zorganizowanie systemu dystrybucji biletów.
6. Optymalizacja linii komunikacyjnych i rozkładów jazdy.

W realizacji innowacji związanych z transportem zbiorowym pomocne będą wskaźniki wykorzystywane do monitorowania tego typu usług, prezentowane w portalu SMUP: smup.gov.pl, w części dedykowanej Obszarowi Usług "Drogownictwo i Transport".